Tuy tia tử ngoại đóng vai trò quan trọng trong quá trình sản xuất vitamin D cho cơ thể, nhưng nếu không bảo vệ da đúng cách, nó cũng có thể gây ra những tác động tiêu cực lên làn da của chúng ta. Trong bài viết này, chúng ta sẽ tìm hiểu khái niệm về tia tử ngoại, các loại tia tử ngoại và tác động của chúng đến làn da.
Tia tử ngoại là gì?
Tia tử ngoại (UV) là một dạng bức xạ điện từ không thể nhìn thấy được với mắt thường, có bước sóng từ 0,38 μm đến cỡ 10-9m. Phổ tia tử ngoại có thể chia ra thành tử ngoại gần (có bước sóng từ 380 đến 200 nm) và tử ngoại xạ hay tử ngoại chân không (có bước sóng từ 200 đến 10 nm).
Tia tử ngoại có nguồn phát chính là Mặt Trời nhưng cũng có thể được tạo ra bởi các vật có nhiệt độ cao (từ 2000°C trở lên), như hồ quang điện, đèn hơi thủy ngân, máy phát điện. Tia tử ngoại có nhiều ứng dụng trong đời sống, nhưng cũng có rất nhiều những tác hại đối với sức khỏe làn da.
Phân loại tia tử ngoại
Tia tử ngoại được chia thành ba vùng gọi là UVA, UVB và UVC. Ba loại bức xạ UV được phân loại theo bước sóng của chúng. Chúng khác nhau về hoạt tính sinh học và mức độ xâm nhập qua da. Bước sóng càng ngắn thì bức xạ tia cực tím càng có hại. Khi ánh sáng mặt trời đi qua bầu khí quyển, tất cả UVC và hầu hết UVB được hấp thụ bởi ozon, hơi nước, oxy và carbon dioxide.
- Tia UVA (bước sóng từ 315 đến 400 nm): bước sóng tương đối dài chiếm khoảng 95% bức xạ tia cực tím và không bị lớp ozone hấp thụ mà chiếu thẳng xuống mặt đất. Tia UVA có khả năng xuyên qua kính và thâm nhập vào các lớp sâu hơn của da gây hiệu ứng rám nắng ngay lập tức. Dẫn đến tổn thương ADN tế bào, hậu quả lão hóa, nám, tàn nhang và ung thư da.
- Tia UVB (bước sóng từ 280 đến 315 nm): Bước sóng trung bình có hoạt tính sinh học cao, bị lớp ozone hấp thụ một phần và chỉ chiếu xuống mặt đất vào ban ngày, đặc biệt là vào mùa hè. Nó là nguyên nhân gây sạm da và bỏng rát; ngoài những tác động ngắn hạn này, nó còn làm tăng quá trình lão hóa da và thúc đẩy đáng kể sự phát triển của ung thư da. Tuy nhiên, tia UVB cũng có lợi ích là giúp cơ thể tổng hợp vitamin D.
- Tia UVC (bước sóng từ 100 đến 280 nm): Đây là loại tia tử ngoại có bước sóng ngắn nhất và có khả năng gây hại cao nhất cho sinh vật sống. Tuy nhiên, tia UVC bị lớp ozone và khí quyển hấp thụ hoàn toàn nên không chiếu xuống mặt đất. Tia UVC được sử dụng trong các thiết bị khử khuẩn không khí và nước.
Tác hại của tia tử ngoại đến làn da
Tia tử ngoại có nhiều ảnh hưởng đến làn da của chúng ta, cả lợi ích và tác hại. Tuy nhiên, tác hại thường nhiều hơn lợi ích và gây ra nhiều vấn đề về sức khỏe và thẩm mỹ.
Giải phẫu và cơ chế tự bảo vệ của làn da
Da là cơ quan lớn nhất trên cơ thể (chiếm khoảng 16% trọng lượng toàn bộ cơ thể) và được cấu tạo từ 3 lớp:
- Thượng bì/ Biểu bì (Epidermis): nằm ngoài cùng bao phủ bên ngoài cơ thể. Phần ngoài cùng của lớp biểu bì là lớp sừng không thấm nước và có khả năng ngăn chặn hầu hết các vi khuẩn, virus và các chất lạ khác xâm nhập vào trong cơ thể.
- Trung bì/ Hạ bì (Dermis): là lớp da thật nằm sâu bên dưới, đồng thời là nền tảng phát triển của nhiều thành phần. Cụ thể, đây là lớp da dày nhất, chứa nhiều collagen và elastin khiến cho da đàn hồi và dẻo dai hơn. Lớp trung bì cũng chứa các dây thần kinh, tuyến mồ hôi, tuyến bã nhờn, nang lông và mạch máu.
- Mô dưới da (Subcutaneous Hypodermic) hoặc thường được gọi gộp chung với lớp hạ bì: Là lớp da dưới lớp da thật, có đặc điểm như một lớp mô liên kết giữa lớp da thật với lớp bắp thịt bên trong.+
Mỗi lớp da lại gồm nhiều phần thay thế, lớp biểu bì là lớp sừng hay còn gọi là lớp vỏ corneum (the stratum corneum) – hoạt động như một hàng rào bảo vệ da tự nhiên (skin barrier) và đồng thời cũng là “lá chắn” đầu tiên của cơ thể với các tiếp xúc xâm nhập. Hàng rào bảo vệ da là yếu tố tiên quyết cho một làn da khỏe mạnh.
Nám và tàn nhang
Như đã nói ở trên, bên cạnh việc tạo ra một rào cản vật lý hiệu quả cao, các tế bào sừng (tại lớp thượng bì) cũng tích tụ các sắc tố melanin. Sắc tố melanin do các tế bào Melanocyte – hay còn gọi là tế bào biểu bì tạo hắc tố, sản sinh ra để phản ứng lại và ngăn chặn sự xâm nhập của tia cực tím vào da.
Thông thường, số lượng và loại hắc tố biểu bì là yếu tố chính quyết định nước da và độ nhạy cảm với tia cực tím. Những người có làn da sẫm màu, các tế bào hắc tố sẽ tạo ra nhiều melanin hơn so với người có tông màu da sáng.
Nám và tàn nhang là những đốm sắc tố màu nâu hoặc đỏ trên da, thường xuất hiện ở những vùng da tiếp xúc nhiều với ánh nắng, như mặt, cổ, vai, tay. Nám và tàn nhang được gây ra bởi sự kích thích sản sinh melanin của tia UVA và UVB. Khi sản sinh quá nhiều melanin, da sẽ bị sạm màu và xuất hiện các đốm không đều màu.
- Eumelanin: Sắc tố này sẽ liên quan đến các tông màu tối như nâu và đen
- Pheomelanin: Sắc tố này liên quan đến các tông màu như đỏ, vàng.
- Neuromelanin: Đây là sắc tố tồn tại trong não người, tạo ra màu sắc cho các cấu trúc ở khu vực này.
Những người da trắng hầu như luôn nhạy cảm với tia cực tím và có nguy cơ mắc ung thư da cao, do họ có ít eumelanin biểu bì và “nhận” nhiều tia cực tím hơn những người da sẫm màu. Trên thực tế, nồng độ pheomelanin là tương tự nhau giữa những người da sẫm màu và da sáng, và chính lượng eumelanin biểu bì quyết định nước da, độ nhạy cảm với tia cực tím và nguy cơ ung thư. Dữ liệu cho thấy rằng pheomelanin có thể thúc đẩy tổn thương DNA oxy hóa và tạo hắc tố bằng cách tạo ra các gốc tự do trong tế bào hắc tố ngay cả khi không có tia cực tím.
Ung thư da
Ung thư da là loại ung thư phổ biến nhất trên thế giới, chiếm khoảng 40% số ca ung thư, gây ra bởi sự biến đổi gen của các tế bào da do bức xạ tử ngoại. Tia UVA và UVB có khả năng gây hại cho ADN của các tế bào da, khiến chúng phát triển không kiểm soát và hình thành các khối u ác tính hoặc lành tính.
Có ba loại ung thư da chính là ung thư biểu mô tế bào vảy (Squamous Cell Carcinoma), ung thư biểu mô tế bào đáy (Basal Cell Carcinoma) và ung thư hắc tố (Melanoma).
Các đột biến DNA do tia cực tím gây ra là một yếu tố chính gây ra khối u ác tính và các bệnh ung thư da khác, nên khả năng chống đột biến gen trung gian bằng cách chống tia cực tím là một yếu tố quyết định quan trọng đối với nguy cơ ung thư da.
Da cháy nắng, bỏng và đỏ rát da
Một trong những tác động cấp tính rõ ràng nhất của tia cực tím trên da là gây viêm. Da cháy nắng, bỏng và đỏ rát da là những hiện tượng phản ứng viêm của da khi tiếp xúc quá lâu với ánh nắng Mặt Trời. Tia UVB là nguyên nhân chính gây ra các hiện tượng này.
- UVB tạo ra một loạt các cytokine, chất trung gian vận mạch và thần kinh trong da, dẫn đến phản ứng viêm và gây ra “cháy nắng”. Nếu liều lượng tia cực tím vượt quá ngưỡng phản ứng gây hại, tế bào sừng sẽ chết – gọi là “tế bào cháy nắng”.
- UV cũng dẫn đến sự gia tăng độ dày của biểu bì, được gọi là chứng tăng sừng hóa. Sự phân chia tế bào sừng tăng lên sau khi tiếp xúc với tia cực tím dẫn đến tích tụ tế bào sừng ở biểu bì làm tăng độ dày của biểu bì, bảo vệ da tốt hơn trước sự xâm nhập của tia cực tím
Khi da bị cháy nắng, bỏng hoặc đỏ rát, chúng ta sẽ cảm thấy đau rát, ngứa ngáy, căng cứng và khó chịu. Da cũng có thể bị sưng, phồng rộp hoặc lột vảy. Nếu không được điều trị kịp thời, da có thể bị tổn thương vĩnh viễn hoặc nhiễm trùng.
Dị ứng da
Dị ứng da là một phản ứng miễn dịch quá mẫn của cơ thể khi tiếp xúc với một chất gây dị ứng (alergen). Tia tử ngoại có thể kích hoạt hoặc làm tăng cường phản ứng dị ứng da. Một số dấu hiệu của dị ứng da là ngứa, phát ban, mẩn đỏ, sưng hoặc phồng rộp. Một số alergen phổ biến liên quan đến ánh nắng mặt trời là kem chống nắng, thuốc kháng sinh, thuốc điều trị ung thư hoặc các loại cây cỏ.
5 cách bảo vệ da khỏi tác hại của tia tử ngoại
Bôi kem chống nắng
Kem chống nắng là một sản phẩm không thể thiếu để bảo vệ da khỏi tác hại của tia tử ngoại, nhờ cơ chế có thể phản xạ, hấp thụ hoặc phân tán tia tử ngoại để ngăn chặn chúng xâm nhập vào da.
Kem chống nắng có hai chỉ số quan trọng là SPF (Sun Protection Factor) và PA (Protection Grade of UVA). Chúng ta nên chọn kem chống nắng có SPF ít nhất là 30 và PA ít nhất là +++ để bảo vệ da hiệu quả. Chúng ta cũng nên thoa kem chống nắng trước khi ra ngoài khoảng 15 – 30 phút và thoa lại sau mỗi 2 – 3 giờ hoặc khi da bị ướt hoặc ra mồ hôi.
- SPF cho biết khả năng bảo vệ da khỏi tia UVB, càng cao càng tốt.
- PA cho biết khả năng bảo vệ da khỏi tia UVA, được biểu thị bằng số lượng dấu cộng (+), càng nhiều càng tốt.
Ngoài ra, lựa chọn công thức kem chống nắng có thành phần chứa các chất chống oxy hóa như Carnosine, hay Vitamin C, Vitamin E, Resveratrol… để ngăn ngừa sự oxy hóa của da do các gốc tự do từ tia UV sinh ra.
Chống nắng vật lý
Quần áo và phụ kiện chống nắng có thể giúp che chắn da khỏi ánh nắng mặt trời và giảm lượng tia tử ngoại tiếp xúc với da. Nên chọn những loại quần áo rộng rãi, dài tay, có màu sậm và có chỉ số UPF (Ultraviolet Protection Factor) cao. UPF cho biết khả năng ngăn cản tia tử ngoại của vải, càng cao càng tốt. Chúng ta cũng nên đeo các phụ kiện như mũ rộng vành, kính râm có lớp phủ chống UV, khẩu trang hoặc khăn quàng để bảo vệ các bộ phận nhạy cảm như mặt, cổ, tai và môi.
Tránh tiếp xúc trực tiếp với ánh nắng mặt trời
Tia tử ngoại mạnh nhất vào khoảng thời gian từ 10h sáng đến 4h chiều, đặc biệt là vào mùa hè. Do đó, chúng ta nên hạn chế ra ngoài vào những giờ này hoặc che chắn kỹ các bộ phận da tiếp xúc với ánh nắng. Chúng ta cũng nên tránh tiếp xúc quá lâu với ánh nắng, dù là vào buổi sáng hay chiều tối, vì tia UVA vẫn có thể gây hại cho da.
Bổ sung thực phẩm chống oxy hóa
Việc bổ sung các hoạt chất chống oxy hóa trong chu trình dưỡng da sẽ giúp ngăn ngừa sự lão hóa do tiếp xúc với các tia sáng có trong ánh nắng mặt trời (gồm cả tia UVA, UVB và HEV). Do đó, chúng ta có thể lựa chọn những thành phần có khả năng chống oxy hóa hàng đầu như Vitamin C, Ferulic acid, Carnosine, Niacinamide để giúp cho làn da không bị tổn hại, làm chậm quá trình lão hóa da một cách hiệu quả nhất.
Cập nhật thông tin dự báo chỉ số tia UV
Kiểm tra thông tin dự báo chỉ số tia UV trước khi ra khỏi nhà để biết mức độ nguy hiểm của tia tử ngoại trong ngày. Dựa vào thông tin này, bạn có thể điều chỉnh biện pháp bảo vệ da phù hợp.
Kết luận
Tia tử ngoại, một loại bức xạ có bước sóng ngắn hơn ánh sáng nhìn thấy, có nguồn gốc từ mặt trời, hiện tượng hồ quang điện hay đèn hơi thủy ngân. Tia tử ngoại có nhiều tính chất đặc biệt, như gây ion hóa không khí, kích thích phát quang, gây phản ứng hóa học, tác dụng sinh lý và quang điện. Tia tử ngoại cũng có nhiều ứng dụng trong đời sống và khoa học, như diệt khuẩn, phát hiện chất phóng xạ, kiểm tra chất lượng kim loại hay sản xuất vitamin D.
Tuy nhiên, tia tử ngoại cũng có nhiều tác hại đối với sức khỏe con người, đặc biệt là đối với da và mắt. Tia tử ngoại có thể gây ra các bệnh lý như ung thư da, nám da, tàn nhang, lão hóa da, viêm giác mạc, thoái hóa điểm vàng hay mộng thịt. Do đó, chúng ta cần áp dụng các biện pháp bảo vệ da và mắt khỏi tác hại của tia tử ngoại, như hạn chế tiếp xúc với ánh nắng Mặt Trời vào giờ cao điểm, sử dụng kem chống nắng có chỉ số SPF và PA cao, mặc quần áo và phụ kiện chống nắng có chỉ số UPF cao và ăn uống lành mạnh và bổ sung vitamin C, E và A.
Với việc hiểu về tia tử ngoại Và cách bảo vệ da khỏi tác hại của chúng, bạn có thể bảo vệ làn da của mình khỏi những tác động tiêu cực từ môi trường xung quanh. Đừng quên áp dụng các biện pháp bảo vệ da thường xuyên để duy trì làn da khỏe mạnh và tránh các vấn đề về da do tia tử ngoại gây ra.
